Arteterapia - jako terapia przez sztukę - mgr Jolanta Szarkowicz-Baca

ARTETERAPIA – JAKO TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ

Korzenie arteterapii tkwią w posiadających o wiele dłuższą tradycję dyscyplinach takich jak teoria wychowania, estetyka, a przede wszystkim psychoanaliza. Związek między sztuką a psychoterapią sięga starożytnej Grecji, Już Artystoteles, twórca teorii katharsis (oczyszczenie, uwolnienie duszy od zła moralnego przez kontakt z dziełami sztuki), był przekonany, że tą drogą można wyzwolić się od negatywnych uczuć, a więc osiągnąć efekt terapeutyczny. Rozważania na temat związku sztuki i psychoterapii przycichły trochę w okresie Renesansu, by ujawnić się na nowo w Romantyzmie. Jako niezależna „dyscyplina” zamanifestowała się w latach 60. i 70. XIX wieku. Prekursorem teorii o diagnostycznym i terapeutycznym znaczeniu twórczości plastycznej był K.G. Jung, który zapisywał własne sny i fantazje w postaci rysunków i zachęcał do tego swoich pacjentów. Od zakończenia II wojny światowej nastąpił szybki rozwój tej metody.

W Polsce termin arteterapia pojawia się stosunkowo rzadko, a jeśli już to częściej w kontekście leczenia psychiatrycznego niż edukacji szkolnej. Tymczasem wzrastająca z roku na rok liczba dzieci mających, z różnych powodów trudności w uczeniu się, dzieci niedostosowanych społecznie, zaburzonych emocjonalnie, zagubionych i odrzuconych przez rówieśników, skłania do wprowadzenia do szkół tak specjalnych, jak i masowych, bardziej skutecznych form pomocy tym dzieciom. Jedną z takich form może być właśnie arteterapia.

Arteterapia to grupowe zajęcia, które stosują twórczą kreacyjną aktywność ( na przykład malowanie, rysowanie, modelowanie) do wyrażania przeżyć i problemów członków grupy albo grupy w całości. W Polsce ustalił się termin psychorysunek.

W początkach XIX wieku rosyjski lekarz, Aleksander Mudrow w dziele pod tytułem „Przestrogi dla młodych lekarzy”, nawiązując do poglądów Cycerona i Platona, pisał: „Znając wzajemne oddziaływanie duszy i ciała trzeba wiedzieć, że są duchowe lekarstwa, które leczą ciało. Takim lekarstwem jest sztuka. Sztuką – smutnego pocieszysz, zdenerwowanego – uspokoisz, opryskliwego – przestraszysz, tchórzliwego - uczynisz śmiałym, skrytego – otwartym, zuchwałego – pokornym. W sztuce zawarta jest siła ducha, która jest w stanie zwyciężyć cielesny ból, nostalgię, wewnętrzny niepokój”.

Twórczość plastyczna znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce i terapii, gdyż jest wyjątkowym środkiem porozumiewania się z człowiekiem. Umożliwia ona poznanie wielu problemów, do których dotarcie w inny sposób jest prawie niemożliwe.

Ekspresja plastyczna dziecka jest zewnętrznym przejawem jego wewnętrznego życia, można ją określić jako spontaniczną manifestację jego aktualnych procesów wewnętrznych, a zwłaszcza nastrojów. Prace plastyczne dzieci są przesycone tym, co je interesuje, czym żyją i jakimi środkami uzewnętrzniania siebie dysponują. W nich dziecko pokazuje siebie, realizuje swoje potrzeby, ujawnia jak myśli, czuje i widzi. Prace plastyczne wykonane przez dzieci oddają całą szczerość i prostotę tych istot; widać w tych pracach, co je wzrusza w życiu, zadziwia, zachwyca, przeraża, co chcą poznać, o czym rozmyślają, co pragną jeszcze raz przeżyć, a o czym chcą zapomnieć na zawsze.

Twórczość plastyczna dzieci ma też wartość terapeutyczną, wynikającą z działalności polegającej na tworzeniu czegoś nowego, czyli z twórczości. Funkcja terapeutyczna najpełniej realizuje się w procesie twórczego działania, najbardziej angażującego dziecko-twórcę, chociaż najłatwiej stwierdzić jej ślady w rezultatach tego procesu – w pracach plastycznych. Efekt terapeutyczny w arteterapii uzyskuje się dzięki nietradycyjnemu traktowaniu sztuki. Proces tworzenia, który może być tak satysfakcjonujący bądź relaksujący dla twórcy, nie ma na celu stworzenia „dobrego” dzieła sztuki, odpowiadającego określonym kanonom estetycznym. W zastosowaniu arteterapii nie jest istotna bowiem artystyczna wartość działa, chociaż niejako „przy okazji” rozwija ona tego rodzaju zdolności. Takie podejście wynika stąd, że celem pośrednim psychorysunku jest ekspresja uczuć, zaś celem finalnym – korzystne zmiany w zachowaniu i postawie osoby, wobec siebie i innych.

Założone cele są możliwe do osiągnięcia, jeżeli w trakcie zajęć plastycznych zostaną zrealizowane następujące procesy:

Zajęcia z arteterapii zazwyczaj trwają półtorej godziny i dzielą się na dwie części: rysunkową i dyskusyjną.

Uczestnicy dyskutują o tym, co dana osoba chciała pokazać w swojej wypowiedzi, a także co w niej dostrzegają pozostali. Podczas omawiania prac nie ma miejsca na ocenę (ładny, brzydki). Członkowie grupy mówią zgodnie z celem arteterapii, co czują patrząc na obrazek. Staje się on podstawą wyrażenia wewnętrznych uczuć malującego i oceniającego. Jako ostatni wypowiada się autor pracy. Ma on wówczas możliwość ustosunkowania się do tego, co usłyszał oraz powiedzenia o swoich uczuciach. Na końcu prowadzący zajęcia, jeżeli posiada rzetelne przygotowanie w tej dziedzinie, dokonuje podsumowania wypowiedzi i daje własną szczegółową interpretację, będącą diagnozą aktualnego sposobu przeżywania autora pracy.

Zajęcia arteterapii mogą być prowadzone przez psychologów w poradniach psychologiczno-pedagogicznych i w klinikach z pacjentami. Stosuje się ją w leczeniu i w profilaktyce uzależnień, anoreksji, bulimii, nerwicach, psychozach, pracy z ludźmi niedostosowanymi i konfliktowymi (często w więziennictwie), w terapii osób starszych i przewlekle chorych (także z chorobą Alzheimera), w pracy z głuchymi, w hospicjach czy z chorymi na AIDS. Jest też świetną metodą odprężającą i uwalniającą od nadmiernych napięć dla zapracowanych, zagonionych, robiącą szybką karierę zawodową. Osobne zastosowanie znalazła arteterapia w pracy z dziećmi i młodzieżą. Niesie ona pomoc i wsparcie tym, którzy mają trudności w nauce, borykają się z kłopotami w domu, mają problemy emocjonalne, są zestresowani, nieprzystosowani, odrzuceni przez rówieśników. Arteterapia świetnie sprawdza się w pracy z dziećmi z ADHD. Pozwala im wyciszyć się, zrelaksować oraz odpocząć, ponieważ zmniejsza napięcie. Przyczynia się również do podniesienia poczucia swojej wartości poprzez robienie czegoś namacalnego, pożytecznego. Arteterapia wspomaga często również terapię dzieci i młodzieży z rodzin patologicznych. Pomaga im ona bardzo w odbudowaniu poczucia własnej wartości i wiary we własne możliwości. Dzieci i młodzież przekonują się o własnych umiejętnościach. Można ją stosować zarówno wobec dzieci i młodzieży z zaburzonym rozwojem, jak i tych, których rozwój przebiega prawidłowo.

Zajęcia arteterapii mogą być z powodzeniem prowadzone w szkole. Mogą one stać się jedną z technik badawczych stosowanych przez psychologa lub pedagoga szkolnego. Mogą być wykorzystane w pracy świetlicy szkolnej, mogą je stosować nauczyciel plastyki czy wychowawca na godzinie do dyspozycji wychowawcy w szkole lub w internacie. Zawsze wskazana jest jednak ścisła współpraca z psychologiem szkolnym lub pedagogiem i ich pomoc w odczytywaniu prac plastycznych. W szkołach, gdzie nie ma psychologa lub pedagoga, którzy pomogliby w analizie prac, nie należy rezygnować z arteterapii. Nie mając nawet specjalistycznego przygotowania można wprowadzić do swego warsztatu pracy niektóre metody możliwe do realizacji w każdych warunkach.

Dla prowadzącego zajęcia wystarczy już to, że wypowiedzi plastyczne uczniów stanowią podkład do wyrażenia wewnętrznych odczuć twórcy. Sama dyskusja wokół nich dostarcza nauczycielowi cennych informacji o uczuciach. Analizując prace plastyczne należy pamiętać tylko, że niebagatelne znaczenie ma znajomość warunków, w jakich one powstały oraz uwzględnienie stylu i charakteru twórczości plastycznej dzieci, zmieniającej się z wiekiem. Istotnym jest też fakt, aby wynikłe z analizy wnioski sprawdzić i uzupełnić z pomocą innych technik badawczych, jak zabawa, rozmowa. Nauczyciel stosujący arteterapię w pracy, zwłaszcza z dziećmi o zaburzonym rozwoju, powinien pamiętać o dużej odpowiedzialności, którą bierze na siebie prowadząc zajęcia. Musi on być niezwykle taktowny i ostrożny, przygotowany na każdą ewentualność. Nie można bowiem pozostawić dziecka z rozbudzonymi emocjami i po odsłonięciu jego problemów nie udzielić mu potrzebnego wsparcia.

Bożena Muraszko przekonana na podstawie osobistych doświadczeń o skuteczności arteterapii jako techniki badawczej w pracy dziećmi pisze: „Uważam, że rysunki mogą potwierdzić postawioną wcześniej diagnozę, być świetną okazją do rozmowy z dzieckiem małomównym czy wreszcie relaksem, a w przypadku dzieci nadpobudliwych, gdy zapewni się im odpowiednie warunki zewnętrzne (cisza, ograniczenie wrażeń), można osiągnąć ich uspokojenie i ogólne zdyscyplinowanie. A jeśli dziecko nadpobudliwe odczuje radość z wykonywanych prac i polubi ten rodzaj zajęć, wówczas konflikty rodzinne czy inne trudności życiowe przesuwają się na dalszy plan, gdyż świadomość jest wypełniona i zaangażowana tematem czy problemem, którym dziecko żyje i chce rozwiązać. Scala to osobowość, staje się źródłem siły, radości i uspokojenia”.

Opracowała: Jolanta Szarkowicz-Baca

Korzystałam z następujących źródeł: