Zuch a wychowanie

Wychowanie poprzez metodykę harcerską
Opracowała: phm. Lucyna Szepielak-Wiatr

- Rozwój osobowości dzieci w wieku 7-10 lat
- Metoda harcerska w pracy gromady zuchowej.
- Elementy metody harcerskiej i jej funkcjonowanie w gromadzie zuchowej.
- Współpraca z rodzicami i środowiskiem

Rozwój osobowości dzieci w wieku 7-10 lat

Kształtowanie się podstawowych struktur osobowości przypada na wiek przedszkolny. Jednak wiele ważnych elementów buduje się dopiero w okresie późnego dzieciństwa (wiek zuchów).

Trzonem osobowości jest obraz samego siebie. Pierwszym elementem tworzenia się obrazu siebie jest pojawienie się świadomości własnej osoby. To właśnie w okresie wczesnego wieku szkolnego (wieku zuchów) dochodzi do bardzo ważnego momentu w kształtowaniu się wiedzy o sobie lub, jak mówią psychologowie, "struktury Ja". Sądy i poglądy o sobie zaczynają łączyć się ze sobą i tworzyć związki. Obraz siebie zaczyna zmieniać się i staje się bardziej zróżnicowany. Zuch opisując się powie już nie tylko jak wygląda i co ma, ale również, jaki jest i jaki być powinien. Ważnym elementem obrazu siebie staje się samoocena, ona to determinuje rozwój wielu innych struktur i ma znaczący wpływ na aktywność zucha. Poczucie własnej wartości jest ważnym elementem postrzegania każdego człowieka małego czy dużego. Jest ważne, dlatego że wpływa na to jak widzimy i oceniamy siebie.

Ludzie, którzy mają prawidłowe poczucie własnej wartości:

• wierzą w swoje wartości i zasady
• nie martwią się zbytecznie o to, co było, jest lub będzie
• wierzą, że potrafią dać sobie radę nawet w obliczu trudności
• czują się równi innym ludziom
• potrafią szczerze cieszyć się pracą i zabawą
•   są wrażliwi na potrzeby innych.

Również ważnym elementem rozwoju osobowości, bardzo charakterystycznym dla dziecka w wieku zuchowym, jest rozwój i kształtowanie się zainteresowań. Nazywamy tak względnie trwałe dążenie do poznawania otaczającego nas świata. Przybierają one postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu i przejawiają się w selektywnym stosunku do otaczających nas zjawisk. Rozwój zainteresowań zależy od płci, zdolności, środowiska społecznego, oddziaływań szkoły i gromady.

Istotne dla rozwoju osobowości dziecka jest również to, że w wieku zuchowym staje się ono członkiem formalnych grup rówieśniczych, niekiedy nawet wielu takich grup. Dlatego bardzo ważne są umiejętności komunikacyjne, bo od nich zależy nawiązywanie kontaktów i znalezienie swego miejsca w grupie. Elementem sprzyjającym rozwojowi jest pojawienie się przyjaźni. W późnym dzieciństwie jest to związek oparty już na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu sobie pomocy. Przyjacielem staje się ze względu na to, jakim się jest, a nie, co się ma. Przyjaźń nie zależy też już tylko od wspólnych zabaw czy też cech zewnętrznych. Ważnym elementem mogą być np. wspólne zainteresowania lub podobieństwa cech osobowości. Z czasem związki przyjacielskie zuchów stają się coraz trwalsze.

 Jak wspierać rozwój osobowości zucha?

Wspieranie rozwoju osobowości zucha to z jednej strony sprawa bardzo prosta, z drugiej zaś niezwykle trudna. Jestem gotowa zaryzykować tezę, że jeżeli drużynowy realizuje swoje zbiórki w sposób przemyślany i z zaangażowaniem, jeżeli są to zbiórki, zgodne z zasadami dobrej zbiórki, to tą drogą wspiera rozwój osobowości swoich zuchów. Myślę też, że żadne cudowne scenariusze, najlepsze pomysły gier i ćwiczeń oraz inne rewelacyjne rozwiązania nic nie dadzą, jeżeli zbiórki będą , nieciekawe i prowadzone bez zaangażowania. Metodyka zuchowa (i metoda harcerska w ogóle) jest tak zbudowana, że jeżeli jest prawidłowo stosowana, to zbiórka zuchowa wspiera rozwój osobowości w sposób zapisany w zuchowym programie. Dobrze realizowane cykle sprawnościowe pomagają w budowaniu więzi społecznej, uczą też znajdować przyjemność we wspólnym pożytecznym działaniu. Sprawności indywidualne służą rozwojowi zainteresowań a Prawo Zucha i gwiazdki pomagają budować obraz tego, jakim zuch powinien być (Ja idealne). Tak więc, stosując dobrze i w sposób przemyślany zuchową metodykę, wspieramy rozwój osobowości swoich zuchów. Pamiętać należy, że u małych dzieci jednym z największych zagrożeń rozwoju są nieprzemyślane i szkodliwe działania wychowawcze.

Jeżeli chce się zrobić coś więcej, to należy zacząć od obserwacji zuchów. Oczywiście nasze wspieranie osobowości nie musi się ograniczać do obserwacji, ale zawsze musi się od niej zaczynać. Duży wpływ na rozwój osobowości ma to, jak drużynowy prowadzi zbiórki, i jak odnosi się do innych, a szczególnie do swoich podopiecznych. Istotne jest zwłaszcza prowadzenie Kręgu Rady, gdzie powinien przede wszystkim stosować styl "dialogu". Styl taki sprzyja refleksji nad własnym zachowaniem oraz jego konsekwencjami dla zucha i innych ludzi.

Na zakończenie chcę podkreślić, że w procesie wychowania najważniejsza jest odpowiedzialność. Nie może być ona jednak postawiona ponad wszystko. Drużynowy odpowiada za to, co się dzieje na zbiórce i od niego przede wszystkim zależy, czy zbiórka będzie w życiu zuchów wydarzeniem sprzyjającym ich rozwojowi. Drużynowy może mieć też wpływ na to, co dzieje się w środowisku, ale jest on już ograniczony. Są też sprawy, na które nie ma wpływu.

Metoda harcerska w pracy gromady zuchowej.

Metoda harcerska jest sposobem działania, który powinien charakteryzować wszystkie grupy w ZHP, czyli zuchy, harcerzy, harcerzy starszych, instruktorów. Każda grupa w naszym Związku powinna pracować według tej metody. Cechami jej są: dobrowolność i świadomość celu, pozytywność, indywidualność, wzajemność oddziaływań, pośredniość i naturalność. Metoda harcerska opiera się na następujących czterech elementach: Przyrzeczeniu i Prawie Harcerskim (Obietnicy i Prawie Zucha), uczeniu przez działanie, systemie małych grup, stale doskonalonym, pobudzającym do rozwoju programie. Przedstawię teraz z bliska te cechy i elementy.

Dobrowolność i świadomość celów. Bez dobrowolności, bez chęci przynależenia do gromady i przestrzegania pewnych zasad nie można w ogóle mówić o harcerstwie. Jeśli nie uzyskamy czynnej i chętnej postawy zucha, musimy zrezygnować z naszych zamierzeń, bo pozostanie nam jedynie oddziaływanie przez nakaz, zakaz, przymus i kontrolę, co jest sprzeczne z istotą harcerstwa. Zuch musi wyrazić swoją wolę uczestniczenia w pracach gromady i przestrzegania zasad w niej obowiązujących, w tym Prawa Zucha. Dlatego tak ważna jest praca z Prawem, przypominanie o nim, posługiwanie się nim przy roztrząsaniu pewnych spraw w Kręgu Rady. Zuch musi dobrze znać i rozumieć swoje Prawo, aby świadomie móc wypowiadać słowa Obietnicy: "Obiecuję być dobrym zuchem i zawsze przestrzegać prawa zucha". Takiego potwierdzenia woli wymaga się od zucha za każdym razem, gdy dostaje nową gwiazdkę. Wymyślając zabawy, które służą poważniejszym celom, stosuje się zasadę pośredniego oddziaływania. Żadna zbiórka, zabawa, sprawność, gwiazdka, wycieczka nie powinny być celem samym w sobie. Powinny być środkiem pobudzającym uczucia, myśli i wolę dziecka do działania zgodnego z Prawem. W gromadzie zuchowej istnieje wiele narzędzi metodycznych, które pomagają drużynowemu w realizacji głównego celu - wyposażeniu zuchów w cechy charakteru określone w Prawie Zucha.

Indywidualność. Podmiotem oddziaływania harcerstwa powinna być zawsze jednostka, bądź zespół złożony z jednostek, nigdy zaś masa. Kształtujemy charakter poszczególnego zucha, a nie zbiorowy charakter całej gromady. Wspieraniu indywidualnego rozwoju zucha służą sprawności indywidualne i gwiazdki. I choć ich programy są wspólne dla wszystkich zuchów w całej Polsce, to zadania dla poszczególnych zuchów będą inne, dostosowane do jego możliwości. Cel jest jeden, ale środki do tego celu powinny być dostosowane do warunków, w których działa gromada i do każdego zucha z osobna, o czym przypomina kolejna cecha, naturalność.

Każda gromada jest inna. Jedna jest duża, inna niewielka, jedna chłopięca, inna koedukacyjna, jedna działa w mieście, inna na wsi. Różne są dzieci, nawet w tej samej gromadzie, dlatego trzeba to wszystko brać pod uwagę. Środek, który w jednych warunkach dał doskonałe rezultaty, w innych może się zupełnie nie sprawdzić.

Pozytywność. Wbrew pozorom w gromadzie zuchowej, w pracy nad charakterem, nie chodzi o wykorzenienie zła, lecz o tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi cech dodatnich. Zakłada się, że zalety danego człowieka przyćmią jego wady. Należy wskazywać dobro i prawdę, by przy ich jasnym świetle przygasło i spłowiało to, co jest złem. Dlatego nazwa gromady i obrzędowość powinny być pozytywne. W gawędach powinien występować pozytywny bohater, z którym zuchy mogą się podczas zabawy identyfikować. Należy również jak najczęściej nagradzać pozytywne zachowania zucha.

Wzajemność oddziaływań, czyli partnerstwo wszystkich członków naszego ruchu. Nikt nie powinien być nauczycielem patrzącym z góry na swoje zuchy, ale starszym bratem, starszą siostrą. Kimś, kto jest dla zuchów wzorem do naśladowania, którego autorytet opiera się na postawie zgodnej z ideą harcerską. W harcerstwie wszyscy na siebie oddziałują: zuchy w szóstkach, szóstki w gromadzie, gromady w hufcu itd. Zuchy oddziałują także na drużynowego. Przy nich rozwija swoje dobre cechy charakteru, np. cierpliwość, intelekt, poczucie humoru.

Elementy metody harcerskiej i jej funkcjonowanie w gromadzie zuchowej.

Prawo i Obietnica Zucha

Prawo i Obietnica Zucha to fundamenty pracy wychowawczej z zuchami. Normy zawartego w nich ideału 'wychowawczego stanowią w tej grupie wiekowej wytyczne dla drużynowego i uświadamiają mu cel jego pracy z zuchami w gromadzie. Zuchy przyjmują Prawo wprost. Zapisy Prawa i Obietnicy Zucha są niekwestionowane. Rozumiejąc Prawo i Obietnicę zuchy dążą do postępowania zgodnego z zapisami.

System małych grup

System małych grup realizowany jest głównie przez organizowanie zabaw z podziałem na szóstki. Szóstki realizują powierzone im zadania w trakcie zbiórki. Mogą być zespołami stałymi (wśród zuchów starszych i bardziej "wyrobionych" w gromadzie) lub zmieniać się w zależności od organizowanej zabawy (wśród zuchów młodszych). Szóstkom przewodzą szóstkowi, są to przywódcy w zabawie i często powinni się zmieniać. 

Uczenie w działaniu

Wszystkie umiejętności zdobywane są w konkretnym działaniu - przez udział w zabawie w kogoś lub w coś. Zuchowa zabawa w naturalny sposób doskonali charakter dziecka, rozwija dzielność, uczynność, dostarcza wiedzy i umiejętności, wyzwala samodzielność i inicjatywę zuchów wykorzystując charakterystyczną w tym okresie aktywność dziecka.

Stale doskonalony i pobudzający do rozwoju program

Program w tej grupie metodycznej powinien odpowiadać na potrzebę poznawania otaczającego świata. Następuje stopniowy rozwój i kształtowanie się zainteresowań. Drużynowy powinien wspierać indywidualny rozwój zucha poprzez pracę ze sprawnościami i gwiazdkami zuchowymi. Podczas realizacji zadań zuch pogłębia i prezentuje swoją wiedzę oraz zdobyte umiejętności. Program pracy gromady ukierunkowany jest:

• potrzebami zuchów,
• programami sprawności realizowanych zespołowo i indywidualnie,
• stymulowaniem rozwoju zuchów w trakcie realizacji zadań gwiazdek zuchowych. 

Stosowane instrumenty metodyczne
Sprawności zuchowe

Sprawności zuchowe to określone programem umiejętności i pożądane zachowania przeżyte w zabawie. Zespołowe zdobywanie sprawności to aktywne uczestnictwo w zabawach gromady, a indywidualne zdobywanie sprawności to samodzielne podejmowanie działań w określonej dziedzinie. Służy ujawnianiu i rozwijaniu uzdolnień zuchów, uczy rzetelności, umożliwia poznanie otaczającego świata i ćwiczenie pożytecznych w życiu umiejętności. Zdobycie sprawności potwierdzane jest w legitymacji zucha oraz naszyciem znaczka sprawności na mundurze.

Gwiazdki zuchowe

Gwiazdki zuchowe służą do podnoszenia umiejętności i kształtowania indywidualnych cech - pracy nad sobą, umiejętności współdziałania w zespole, świadomego udziału w życiu rodziny i społeczeństwa stosownie do poziomu wiedzy i wieku zucha. Drużynowy wraz z przybocznymi motywują zucha do wykonywania zadań gwiazdki i systematycznie nadzoruje ich przebieg. Dla zapewnienia pełnego rozwoju przez zdobywanie gwiazdek, stosowany jest system trzech gwiazdek:

• I gwiazdka - zuch ochoczy
• II gwiazdka - zuch sprawny
• III gwiazdka - zuch gospodarny

Działanie gromady

Gromada zuchowa składa się zwykle z 2-4 szóstek, drużynowego i przybocznych. Pracują całością raz w tygodniu. Szóstki nie organizują oddzielnych zbiórek, a podział na szóstki funkcjonuje jedynie podczas zbiórek gromady. Najważniejsze decyzje zapadają w Kręgu Rady, podczas której głos zabierają wszyscy członkowie gromady. Ostateczną decyzję podejmuje drużynowy. Wszystkie zabawy i zadania realizowane podczas zbiórek uczą współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludzkich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji, skutecznego działania na gruncie zachowania obowiązujących norm. Wszystkie nowo zdobywane umiejętności pozwalają na coraz lepsze i sprawniejsze działanie w małej grupie - np. szóstce zuchowej.

Zuchowa zbiórka to zabawa w coś lub w kogoś. Ma ściśle określony, zamierzony cel wychowawczy. Zbiórka zuchowa zawsze ma swój temat, który kierunkuje przebieg zabawy. Składa się z różnych elementów, które są związane z jednym tematem i ułożone są tak, aby stanowiły logiczny ciąg. Zbiórka rozwija inicjatywę i samodzielność zuchów oraz rozwija w nich umiejętności społeczne.

Dla zapewnienia jak najlepszych efektów wychowawczych podczas zbiórek gromady należy stosować formy pracy, które przez zabawę umożliwiają poznanie otaczającego świata i ćwiczenie pożytecznych umiejętności, w szczególności: zabawę tematyczną, zwiad zuchowy, gawędę, piosenki i pląsy, zuchowe zwyczaje, obrzędy i tajemnice, majsterkę, zuchowy teatr, pożyteczne prace, gry i ćwiczenia. Formą letniej działalności gromady jest kolonia zuchowa. Dobrze przygotowana i przeprowadzona kolonia zuchowa to najlepsza okazja do podsumowania pracy gromady. Najczęściej organizowane są obecnie kolonie, których organizatorem jest Komenda Hufca - namiestnictwo zuchowe. 

Demokracja w gromadzie

Drużynowy jest największym autorytetem i wzorem do naśladowania oraz wodzem w zabawie. Jest odpowiedzialny za organizację życia gromady i bezpieczeństwo jej członków. Inspiruje zabawę, koordynuje jej przebieg, ale też aktywnie w niej uczestniczy. Przygotowuje przybocznego na następcę i dzieli się z nim zadaniami.

Zuchy uczą się postaw prawidłowego współdziałania w zespole przez uczestniczenie na każdej zbiórce w Kręgu Rady. W trakcie posiedzenia Kręgu Rady zuchy z uczestników zbiórki stają się jej współorganizatorami. Na nim zapadają decyzje dotyczące działalności gromady, oceny zbiórki, stosowania kar i nagród, rozstrzygane są wszelkie sytuacje konfliktowe. Każde dziecko ma wówczas prawo głosu.

Współpraca z rodzicami i środowiskiem

Gromada zuchowa działa najczęściej w oparciu o szkołę podstawową lub klub osiedlowy. Tam znajduje miejsce na zbiórki, ale też sojuszników wspierających pracę gromady. Dla drużynowego jeżeli nie jest wychowawcą swoich zuchów niezbędnym elementem pracy jest kontakt z nauczycielami uczącymi i często z pedagogiem szkolnym.

Niezbędna jest współpraca z rodzicami zuchów. Powinni być oni informowani nie tylko o pojawiających się postępach dziecka, jego pozytywnych zachowaniach, ale też o przestrze-ganych przez drużynowego zasadach bezpieczeństwa w trakcie zbiórek i wycieczek. Ważnym elementem współpracy z rodzicami jest pomoc przy organizacji kolonii i świąt gromady - np. uroczystości Obietnicy Zuchowej czy pikniku rodzinnego. 

Bibliografia:

1. Ewa Grodecka - "O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu", Warszawa 1995
2. Andrzej Gebethner - "Elementy programu skautowego", Warszawa 1991
3. Aleksander Kamiński - "Książka drużynowego zuchów", Warszawa 1987
4. Marek Wardęcki - "Zuchy",
5. U. Bonfenbrenner - "Czynniki społeczne w rozwoju osobowości", Psychologia wychowawcza 1977
6. M. Pomiatowska - "Poradnik wychowawczy", Warszawa 2000